“Merimanga e oportunizmit” — “si një merimangë gjigante, e shtrinte rrjetën e vet në tërë shoqërinë.”, shkruan Ukshin Hoti.
Parathënie për leximin e Ukshin Hotit
Teksti në vijim është një kapitull i nxjerrë nga libri i Ukshin Hotit, Filozofia politike e çështjes shqiptare, i shkruar në burg dhe i botuar më 1997. Ukshin Hoti mbeti i pagjetur ditën e lirimit të tij, në kulmin e luftës së Kosovës. Pas tekstit kryesor, paraqes një analizë personale që i shtjellon më tej idetë e Ukshin Hotit nga këndvështrimi i diasporës shqiptare në Zvicër. Aty shqyrtoj se si autoriteti familjar rishfaqet në shoqata, në fushën politike dhe në botën e punës, dhe përpiqem të tregoj si strategjitë oportuniste mund ta pengojnë emancipimin qytetar e politik, duke vënë në pah edhe themelet shoqërore zvicerane që i mundësojnë dhe i përthithin këto sjellje.
Rrënjët shoqërore të oportunizmit
Nga Ukshin Hoti.
Gjatë qëndrimit tim shumëvjeçar në Krushë1, të cilin shokët nga Prishtina (të Kryesisë së LDK) e quanin vetizolim, kisha pasur kohë të mjaftueshme të vëreja dukuri të çuditshme, prezentimi i të cilave besoj se do të ishte më rëndësi të madhe shoqërore. Qysh para vitit 1981 e kisha vënë re fenomenin e bijëve të « tatave » nëpër Prishtinë, por nuk e dija se ata mbështeteshin nga bijtë e « haxhi-babave » në fshat. Gjatë dekadës së shkuar kisha kujtuar se e kishim çrrënjosor oportunizmin në politikë, por nuk e kisha ditur se kjo dukuri i kishte pasur rrënjët kaq të thella.
Në realitetin politik dhe intelektual të Kosovës dukej se vazhdimisht diçka më pengonte, por nuk kisha ditur ta shpjegoja dhe as ta kuptoja në tërësi. Kishte qenë kjo e lidhur me kuadrot në politikë. Para vitit 1981, kur isha marrë aktivisht me politikë, disa herë isha konfrontuar me zyrtarë të lartë të politikës në Kosovë rreth kuadrove. Kisha bërë vërejtje se nuk hapeshin mundësi të mjaftueshme për inkuadrimin në politikë të brezit të ri, por kisha marrë pergjigje se nuk kishim kuadro të mjaftueshme, bile jo ashtu si kërkohej. Kisha konkluduar se ata kërkonin kuadro lojalë për vete dhe jo për zhvillimin e Kosovës. Dhe nuk ishim pajtuar. Gjithkush kishte qëndruar pas botëkuptimeve të veta. Ndërkaq, dukej se LDK-ja kishte bërë hapa të duhur përpara. Shumica absolute e kuadrove të zgjedhur në bazë kishin përgaditje të lartë profesionale, kurse në organet më të larta edhe tituj të ndryshëm shkencorë. Megjithatë, kisha vënë re se disa të rinj që i njihja personalisht si njerëz me aftësi të veçanta organizative dhe talente të tjera, përkundrejt insistimit në nivele ku kisha mundësi të insistoja nuk ishin zgjedhur. Ndërkaq ata që u zgjodhën, në një apo në mënyrën tjetër, më vonë u larguan nga vendet ku ishin zgjedhur ose u larguan tërësisht nga LDK-ja. Kjo më kishte habitur, sidomos për shkak se ishte fjala pikërisht për ata që kishin qenë më aktivët gati në çdo aksion të ndërmarrë të secilit nivel. Kishte qenë e qartë që në fillim se një pjesë e mirë e fajit e kishte mekanizmi elektoral i cili mbështetej kryesisht në mëhalla (nëpër fshatra) ose në koteri shoqërore nëpër qytete. Natyrisht se mëhalla kërkonte zgjidhjen e kandidatit të vet, pavarësisht nga ajo se a ishte më i mirë se tjetri i mëhallës tjetër. Mirëpo këtu kishte dhe diç tjetër. Rëndom vërehej se djelmoshat që kishin aftësi të veçanta ndodheshin në raporte të tendosura me mëhallën e tyre dhe kjo pastaj për një arsye të veçantë nuk i kandidonte, e as që i zgjidhte. Kjo gjë e kishte nxitur kurreshtjen time.
Kisha vënë re se pjesa dërrmuese e atyre që zgjidheshin në nivel të bashkësisë lokale apo të komunës, kryesisht për shkaqe objektive (papunësia dikur jo e plotë, ndërsa tani gati totale), por edhe për shkak të njohurive të mangëta të fituara gjatë shkollimit; mungesës së kulturës së punës intelektuale, etj., jetonin nëpër familje të mëdha së bashku me vëllezërit e me prindërit, dhe në shumë raste, edhe me axhallarët e kushërinjtë më të largët. Të martuar dhe me fëmijë, nuk e kishin provuar ndonjëherë shkëputjen dhe jetën individuale të familjeve të veta-nukleus. Ndonëse qytetarë akademikë, gati të gjithë me radhë i nënshtroheshin jo vetëm autoritetit, por edhe gjykimeve të më të vjetërve dhe të zotit të shtëpisë. Me kohë, midis tij si qytetar akademik, familjes së madhe dhe pushtetit ishte krijuar një simbiozë e çuditshme, që shkonte në dobinë e tyre reciproke, por që jashtëzakonisht shumë e ngecte dhe e ngadalësonte progresin shoqëror; 1) Qytetari i tillë akademik nuk kishte llogari të shkëputej nga familja e madhe, sepse rëndom vetëm ai ishte në punë, por jo edhe bashkëshortja e tij. Me të ardhurat e fituara shumë vështirë do të mund ta mbante familjen e tij, zakonisht shumë-anëtarëshe, dhe kishte fare pak shanse ta ngiste ndonjë veturë. Ndërkaq brenda familjes së madhe ishte pothuajse i liruar nga përgjegjësia e kujdesit dhe e edukimit të fëmijëve të vet, ose këtë përgjegjësi e ndante me të tjerët. Duke mos pasur kokëçarje të kësaj natyre, ai mund të merrej me aktivitete të lira, të cilat në kushtet e fshatit zakonisht përfundonin në sport; 2) Ndërkaq edhe familja e madhe në raport me të kishte fitim të dyfishtë: a) Rrënjët e këtij fitimi zakonisht ndodheshin te kontestimi i hises (pasuria e trashëguar nga prindërit, ose edhe ajo e përbashkët). Meqë familjet e tilla kishin arritur të shkollonin vetëm një ose dy anëtarë (në raste të rralla shkolloheshin shumica), ndarja e pasurisë në pjesë të barabarta, pavarësisht nga shkalla e shkollimit të vëllezërve, bile edhe atëherë kur punonin të gjithë, doemos do të rezultonte në standarde të pabarabarta të jetesës. Qytetari akademik, i punësuar si profesor ose si inxhenier, me pjesën e pasurisë së ndarë, doemos që do të jetonte ndryshe nga vëllezërit e tij të pashkolluar (motrat në këtë mes asnjëherë nuk merreshin parasysh). Nga kjo pastaj mund të lindnin mosmarrëveshje të ndryshme, raporte të sëmura familjare që mund të shtriheshin edhe në shoqëri. Të ndodhur para këtij fenomeni të çuditshëm, shumica e etërve vendosnin të « mos bënin mëkate » dhe t’i pavarësonin bijtë e tyre të shkolluar. Ndërkaq këta, duke mos pasur mundësi të kacafyteshin me problemet e jetës, me heqjen dorë nga pasuria e përbashkët, detyroheshin t’i nënënshtroheshin traditës dhe mënyrës tradicionale të jetesës. Këtë pastaj gradualisht, e « paguanin » me një shkrirje të unit të tyre individual në identitetin kolektiv të familjes; d) Familjet e tilla të mëdha e hetuan me kohë se autoriteti shoqëror i birit të tyre të shkolluar mund të ishte i dobishëm jo vetëm për rritjen e drejtëpërdrejtë të pasurisë materiale (kjo ngjante rëndom në qoftë se bijtë e tyre punonin në ekonominë e dikurshme shoqërore), por para së gjithash për forcimin e lidhjeve shoqërore ose vendosjen e tyre (në qoftë se tashmë nuk i kishin formuar) dhe ngritjen e autoritetit të familjes2. Për këtë shkak, ato filluan t’ia kushtonin kujdesin e duhur standardit individual të birit të tyre të shkolluar, por jo edhe nukleus-familjes së tij, e cila me xhelozi të veçantë u nënshtrohej rregullave të jetës së përbashkët në familjen e madhe. Atij mbase nga depot e vjetërsirave në Evropë ia blinin edhe ndonjë veturë me shkëlqim të jashtëm me të cilën mund të kënaqej duke shetitur, ndërkaq fëmijët e tij i lidhnin për vete, përmes miqësive të reja që i ngjanin vetes së tyre; 3) Ndërkaq vetë shoqëria kishte fitim nga këto familje të mëdha. Sipas vlerësimeve statistikore, gati rreth 60% të strukturës së popullsisë shqiptare i takonte rinisë, ose banorëve të moshës rinore. Pushteti i dikurshëm komunist e kishte të pamundshëm kontrollimin në mënyrë efikase të kësaj armate të të rinjve, të cilët ishin rritur ndërkohë dhe të cilët ishte e vështirë vetëm t’i njihje, e jo më edhe t’i kontrolloje. Për këtë shkak, struktura politike e pushtetit zakonisht mbështetej te të zotët e shtëpive dhe te pleqtë autoritativë të këtyre familjeve. Në mënyra të ndryshme u ndihmonte atyre që ta mbanin autoritetin në familjet e tyre, qoftë duke ua falur ndonjë dënim gjyqësor (për t’ua ruajtur « fytyrën ») qoftë duke i shikuar « nëpër gishta » veprimet që shkonin ndesh me normat shoqërore dhe juridike.
Meqë simbioza e tillë familjare realisht ishte rezultat i kushteve objektive ekonomike, ajo nuk mund të ndryshonte pa trauma të mëdha familjare. Për këtë shkak, mekanizmat mbrojtës psikikë dhe shpirtërorë u shndërruan shumë shpejt në një oportunizëm të përgjithshëm brenda familjeve. Por ajo pastaj, si një merimangë gjigante, e shtrinte rrjetën e vet në tërë shoqërinë. Familjet e tilla krijonin me sukses të plotë edhe lidhje me një pjesë të intelegjencës në Prishtinë, e cila gjithashtu në thelb udhëhiqej me leverdinë materiale. Shumë profesorë, mjekë, drejtorë të ndryshëm, etj., « kthenin » në këto familje me pretekste të ndryshme, rëndom kinse për t’i takuar ish-studentët e tyre, të cilëve edhe ashtu shpesh ua kishin falur notat, po në të vërtetë për t’i mbushur gepekët e veturave të tyre të mëdha me zarzavate e gjëra të rastit. Sidoqoftë, shtrirja e lidhjeve të tilla e kishte krijuar me kohë një shoqëri çuditërisht njëtrajtëshe në themelin e së cilës ndodhej një oportunizëm i tmerrshëm, jo vetëm ndaj kërkesave të kohës, por edhe ndaj kërkesave të jetës në përgjithësi.
Sikur një kompleks i tillë raportesh të pasqyronte ndonjë shoqëri të zhvilluar, atëherë themeli oportunist i saj do të ishte mbështetje e fortë e stabilitetit shoqëror. Mirëpo fjala ishte për raportet që i diktonin kushtet ekonomike dhe në rend të parë mungesa e vendeve të punës. Ato ngriteshin mbi mohimin gati total të femrës si subjekt shoqëror; nuk llogaritnin në rritjen e brezave të rinj dhe përfundonin në odat e fshatarëve si simbole të « rendit e të konakut ». « Stabiliteti » i arritur në këtë mënyrë nuk u shërbente ndryshimeve pozitive shoqërore, po përkundrazi, e konservonte gjendjen ekzistuese të gjërave; nuk drejtohej drejt së ardhmes, por vetëm në të sotmen; matej me të djeshmen, por e injoronte të nesërmen. Dukej qartë se simbioza e tillë oportuniste nuk e lejonte zgjedhjen e më të mirëve në strukturat udhëheqëse, jo vetëm të LDK-së.
I prekur thellë nga kjo gjendje, e cila në raste hidhërimi më detyronte ta parafytyroja Kosovën si një depo të madhe të veturave të vjetra të Evropës, të cilat me shkëlqimin e tyre të rrejshëm kishin arritur t’i rrotullonin vlerat, në Kuvendin e jashtëzakonshëm në Krushë, më nxitën të konstatoja se fjala ishte për bijtë dhe bijat e « haxhi-babave » në fshat dhe të « tatave » në qytet, të cilët nuk e kuptonin dot se në Evropë nuk mund të shkohet me raporte feudo-klanore e feudo-kapitaliste. Me fjalë të tjera, kërkoja që t’i hapet rruga konkurrencës së vlerave të njëmendëta. Më vonë mora vesh se më akuzonin për botëkuptime elitiste. Disa shkrime nëpër gazeta në gjuhën shqipe në mënyrë indirekte më mbanin leksione mbi filozofinë e Platonit, ndonëse nuk e kishin kuptuar faktin elementar se Platoni, duke e kërkuar sundimin e filozofëve, në të vërtetë e kërkonte sundimin e kompetencës, ose kompetencën në rregullimin e punëve shoqërore (filozofët si njohës kompetentë të shoqërisë). Mirëpo duket se e kisha pasur gabim. Shumica gjatë historisë rëndom e kishte imponuar jokompetencën për të udhëhequr me shoqërinë. Ndonëse nuk kishte ngjarë që jokompetenca të tërhiqte pas vetes shumicën, në Kosovë kishte ngjarë që gati e tërë rinia shqiptare të shpërngulej për në Evropë. Dukej sikur caku i evropeizimit të Kosovës do të arrihej me « evropeizimin » e rinisë, duke u martuar me evropiane dhe duke i braktisur raportet e përshkruara feudo-klanore njëherë e përgjithmonë.
Shënime
1. ↑ Bëhet fjalë për Krushën e Madhe, fshatin e lindjes së Ukshin Hotit në komunën e Rahovecit. Pas burgimeve në vitet ’80 dhe sërish në vitet ’90, ai u ostracizua nga autoritetet serbe dhe iu ndalua çdo veprimtari politike e akademike. U tërhoq në Krushë të Madhe, në një formë izolimi të detyruar intelektual. Në këtë kontekst vëzhgoi e analizoi thellë dinamikat shoqërore të Kosovës.
2. ↑ Numerimi ndjek tekstin origjinal të Ukshin Hotit. Pikat b) dhe c) mungojnë; nuk dihet nëse është lëshim apo zgjedhje redaktuese.
Analizë personale
Zgjodha ta paraqes këtë kapitull për lexim e diskutim, sepse rezonon me realitetin tonë të sotëm dhe shkon përtej kontekstit kosovar të viteve ’90. Më ka prekur veçanërisht mënyra si Ukshin Hoti e nxjerr në pah lidhjen mes pushtetit politik dhe strukturave shoqërore autoritare tashmë ekzistuese. Në qendër janë figurat tradicionale të autoritetit familjar, ato që ai, me njëfarë përçmimi, i quan tatat e qyteteve dhe haxhi-babët e fshatrave, që përdoren për ta kontrolluar rininë, për t’ia penguar emancipimin dhe për të imponuar një formë nënshtrimi shoqëror e politik.
Shoqatat
Si shqiptar që jetoj në Zvicër, shumë shpesh kam përshtypjen se të njëjtit mekanizma autoritarë veprojnë edhe këtu, brenda diasporës. Në jetën shoqative në Gjenevë, për shembull, dinamikat klanore më duken ende shumë të pranishme: shoqatat nuk funksionojnë gjithmonë si hapësira kolektive e të barabarta rreth një projekti të përbashkët, por shpesh si zgjatime të solidariteteve familjare ose të logjikave të besnikërisë. Shpesh favorizohen anëtarë të familjes ose të rrethit të ngushtë, ndonjëherë edhe pa vetëdije, aq të ngulitura janë këto zakone. Natyrisht, jo të gjitha shoqatat shqiptare funksionojnë kështu. Ka edhe hapësira thyerjeje, debati e hapjeje. Megjithatë, përshtypja ime është se këto logjika mbeten këmbëngulëse dhe janë shumë të vështira për t’u vënë në pikëpyetje.
Më ka çuditur rrëfimi i një shoku shqiptar, në kuadër të përvojës sime në Shoqatën e Studentëve Shqiptarë të Gjenevës: pas një mosmarrëveshjeje me një figurë “me ndikim” të komunitetit, ai u “kërcënua” se do t’ia njoftonin babait për “ta vënë në vijë”. Ky refleks për të kaluar përmes autoritetit atëror, edhe në Zvicër, tregon sa e gjallë mbetet logjika patriarkale dhe hierarkike, madje edhe në konfliktet mes të rriturve.
Këto mekanizma, megjithatë, nuk kufizohen vetëm te shoqatat, por shfaqen edhe në aspekte të tjera të realitetit shoqëror zviceran. Autoritetet zvicerane marrin po ashtu pjesë në riprodhimin e tyre dhe përfitojnë prej tyre: nganjëherë nën petkun e “hapjes” ose “dialogut”, pajtohen me këtë nënshtrim shoqëror të trashëguar. E tolerojnë dhe e instrumentalizojnë për t’i mbajtur shqiptarët në role dytësore, ose për të riprodhuar logjika klienteliste në fushën politike lokale. Duke u nisur nga ky lexim, dua të shtroj një hipotezë: këto logjika « feudale » s’është e thënë të bien ndesh me sistemin kapitalist dominues; përkundrazi, mund të shartohen mbi të, qoftë në qytete, qoftë në fshatra.
Zhvillimi i pabarabartë dhe i kombinuar
Leon Trocki e quan “zhvillim i pabarabartë dhe i kombinuar” faktin se shoqëritë “të prapambetura” nuk e riprodhojnë mekanikisht rrugën e atyre më të avancuara, por shartojnë forma të vjetra (klanore, patriarkale, feudale) mbi struktura moderne (treg, shtet, industri), duke krijuar forma hibride. Pikërisht këtë e përshkruan Ukshin Hoti kur flet për “feudo-kapitalizëm”: arkaizmi nuk zhduket, por përshtatet. Në diasporën shqiptare në Zvicër, kodet e autoritetit të sjella nga jashtë ndeshen me mekanizma vendas (paternalizmi i bizneseve të vogla, rrjetet e ngushtë) dhe, në vend që të zbehen, forcohen. Kjo ndërthurje e vështirëson emancipimin: integrohesh shpejt, por pa i ndryshuar marrëdhëniet e pushtetit.
“Nën kamxhikun e nevojave të jashtme, jeta e vonuar detyrohet të ecë me kapërcime. Nga ky ligj i përgjithshëm i pabarazisë së ritmeve rrjedh një ligj tjetër, të cilin, ngaqë s’kemi një emërtim më të përshtatshëm, mund ta quajmë ligji i zhvillimit të kombinuar: afrimi i fazave të ndryshme, ndërthurja e etapave të veçanta, shkrirja e formave arkaike me më të rejat.”3
“Revolucioni i vitit 1917 kishte për synim të menjëhershëm rrëzimin e monarkisë burokratike. Por ai ndryshonte nga revolucionet e vjetra borgjeze sepse elementi vendimtar që po shfaqej tani ishte një klasë e re, e formuar mbi bazën e një industrie të përqendruar, e pajisur me organizim dhe metoda të reja lufte. Ligji i zhvillimit të kombinuar del këtu në shprehjen e tij më të skajshme: duke nisur me rrëzimin e ndërtesës së kalbur mesjetare, revolucioni e sjell në pushtet, brenda pak muajsh, proletariatin me Partinë Komuniste në krye.”4
Feudaliteti shoqëror
Me “feudalitet shoqëror” nuk e kam fjalën për regjimin mesjetar në kuptimin e ngushtë të fjalës, por dua të përshkruaj konfigurime ku lidhjet personale të varësisë, hierarkitë familjare dhe paternalizmi i autoritetit e strukturojnë jetën kolektive dhe punën. Ferdinand Tönnies dallon dy logjika shoqërore: Gemeinschaft (bashkësi, më tepër paraindustriale) dhe Gesellschaft (shoqëri moderne/industriale)5. E para mbështetet në traditë, lidhje gjaku/fqinjësie dhe status; e dyta në individin, kontratën, rregullat jopersonale dhe lëvizshmërinë. Kjo “busull” na ndihmon ta kuptojmë atë që përshkruan Ukshin Hoti: format komunitare (familjare, klanore, patriarkale) nuk zhduken në kontakt me institucionet moderne; ato riformësohen në kuadro të reja (shoqata, NVM familjare) dhe mund ta pengojnë emancipimin.
Shumica e shqiptarëve që vijnë nga zonat rurale (Gemeinschaft) hyjnë në Gesellschaft-in zviceran. Por ky kalim nuk është zëvendësim i thjeshtë: kodet e Gemeinschaft-it rishfaqen në shoqata dhe në ndërmarrje të vogla (besnikëri, reputacion, autoritet i personalizuar). Rezultati: një hibridizim ku futesh më shpejt falë rrjeteve dhe “diskrecionit” të pritur, por pa i ndryshuar marrëdhëniet (oportunizmi si strategji përshtatjeje midis statusit/partikularizmit dhe kontratës/universalizmit). Pikërisht këtë mekanizëm e denoncon Ukshin Hoti: një “simbiozë” që e stabilizon rendin ekzistues.
Gemeinschaft / Gesellschaft — skemë orientuese sipas Ferdinand Tönnies-it. Situatat reale gjithmonë ndërthurin elemente nga të dy polet.
Eksodi i dyfishtë
Në Zvicër, sidomos jashtë qendrave urbane, ekziston një formë e këtij “feudalizmi modern”, më e shpërndarë dhe në dukje më pak hierarkike, që i përshtatet pranisë shqiptare dhe i rimodelon strukturat komunitare tradicionale. Ajo mbështetet në rrjete besnikërie, kontroll shoqëror, varësi ekonomike dhe autoritet moral.
Shumë shqiptarë në Zvicër kanë përjetuar atë që unë e quaj “eksod i dyfishtë”: nuk e kanë lënë vetëm vendin; e kanë lënë edhe fshatin. Shumica vinin nga zonat rurale të Kosovës dhe u gjetën në qytetet zvicerane. Kjo lëvizje ndërthur mërgimin me eksodin rural, me gjithë këputjet, rëniet e statusit dhe të nxënat që sjell. Megjithatë, më ka ndodhur të vërej se disa që vinin drejt nga fshatrat e Kosovës dukeshin se “integroheshin” më lehtë, për shkak të skemave shoqërore të afërta: rrjete të ngushta, punë bujqësore, fqinjësi që ka peshë, si edhe vlera patriarkale dhe raport me autoritetin që rezononin drejtpërdrejt me një konservatorizëm rural zviceran. Këto përkime të papritura, mes nostalgjisë për figurën atësore të gjithfuqishme dhe vlerësimit të familjes tradicionale, krijojnë një terren të përbashkët ku integrimi nuk kalon përmes shndërrimit, por përmes saldimit të dy arkaizmave. Me fjalë të tjera, fshati mund të të ofrojë vend më shpejt, por zakonisht brenda një kornize ku përshtatesh pa u shndërruar vërtet. Kjo është pikërisht ajo përzierje për të cilën flasin si Ukshin Hoti, ashtu edhe Leon Trocki me konceptin e zhvillimit të pabarabartë dhe të kombinuar: arkaizmi dhe moderniteti që ndërthuren në dobi të rendit ekzistues.
Në qytete, ku institucionet janë më të forta, feudaliteti shoqëror shqiptar shkrihet me logjikat mbizotëruese të kapitalizmit. Ky konfigurim hibrid e shtyn komunitetin të përshtatet me strukturat e pranishme, në vend se të shndërrohet në thellësi. Në këto rrethana, oportunizmi që denoncon Ukshin Hoti si pasojë e marrëdhënieve shoqërore feudale nuk zhduket në diasporë; përkundrazi, riprodhohet. Përballë përjashtimit ose margjinalizimit, shumë shqiptarë në Zvicër adoptojnë, nga ana e tyre, logjika oportuniste, në raport me institucionet, me strukturat komunitare, ose në fushën politike lokale. Nuk është gjykim moral, por një vëzhgim: oportunizmi bëhet strategji përshtatjeje, madje mbijetese, brenda një sistemi që nuk e njeh plotësisht individin, por vetëm përkatësitë e tij. Kështu, shtypja kthehet në strategji, pastaj në zakon, derisa të bëhet një kulturë shoqërore e brendësuar. Kjo mbyllje e dyfishtë, nga strukturat patriarkale të trashëguara dhe nga kapitalizmi lokal, e bën edhe më të vështirë emancipimin dhe i jep kritikës së Ukshin Hotit një aktualitet të veçantë në zemër të diasporës. Ajo që Ukshin Hoti e përshkruan si arratisje të rinisë shqiptare drejt Evropës, pa prishur lidhjet me traditat patriarkale ose klanore, nuk paraqitet si rrugë emancipimi, por si një migrim i vetë prangave: marrëdhëniet e trashëguara të pushtetit nuk lihen pas; ato transportohen dhe rivendosen në një kuadër të ri shoqëror-ekonomik. Kjo prodhon, me fjalët e tij, një lloj sistemi “feudo-kapitalist”, një shprehje që këtu duhet kuptuar në sens kritik e të zgjeruar, për të emërtuar shkrirjen e autoriteteve tradicionale me logjikat e kapitalizmit liberal bashkëkohor. Feudaliteti nuk vjen “nga jashtë”; është edhe këtu, thjesht i mbuluar më mirë me ligjshmëri.
Nëse i shohim këto trajektore pa e fetishezuar kufirin kombëtar, shohim se në thelb ka një eksod të vetëm: ai që e shkëput fuqinë punëtore nga fshatrat dhe e lidh me qarkullimet urbane të kapitalit. Qoftë kur lë një luginë të Kosovës për në Prishtinë, qoftë për në Gjenevë, dinamika është e ngjashme: migrim nga bota e bashkësisë (statusi, zakoni, fqinjësia) drejt botës së kontratës (pagë, rregulla jopersonale). “Kufiri” ndërron gjuhën, të drejtën, dokumentet; por logjika shoqërore mbetet ajo e eksodit rural. Siç e përmbledh Jean Batou: “Punëmarrësit janë të gjitha e të gjithë migrantë; disa kanë ardhur më herët, disa më vonë.”6 Në këtë kuptim flas për një eksod të dyfishtë për shumë shqiptarë në Zvicër: një mërgim gjeopolitik dhe, mbi të gjitha, një kalim i qëndrueshëm nga fshati në qytet, aty ku luhen marrëdhëniet e punës, pra emancipimi ose bllokimi i tij. Ky lexim, natyrisht, nuk i fshin dallimet juridike e politike mes migrimit të brendshëm dhe atij ndërkombëtar (dokumente, azil, të drejta). Thotë vetëm se, nga këndvështrimi i marrëdhënieve të punës, eksodi rural mbetet mekanizmi qendror i integrimit në kapitalizëm, këtu si kudo.
Patronati dhe paternalizmi
Në Zvicër, NVM-të (Ndërmarrjet e Vogla e të Mesme), që përbëjnë mbi 99% të ndërmarrjeve, janë shpesh struktura familjare ose të vogla, ku pronari mishëron një figurë njëkohësisht dashamirëse dhe autoritare. Siç vëren një studiues, këto ndërmarrje ndjekin shpesh “një menaxhim me përmasa njerëzore, më familjar, gjerësisht i ngjyrosur me paternalizëm”, edhe pse ky term mbetet tabu në diskursin publik7. Ky konfigurim mbështetet në vlera besimi, altruizmi, madje edhe paternalizmi, që njihen si faktorë performance në ndërmarrjen familjare8. Në këto kontekste, paternalizmi i pronarit në NVM-të zvicerane dhe besnikëritë komunitare të importuara priren ta forcojnë njëra-tjetrën: puna gjendet më shpejt, futesh më lehtë në rrjete afërsie, por me çmimin e një integrimi që i jep përparësi besnikërisë dhe diskrecionit ndaj autonomisë dhe kundërshtimit. Edhe këtu, e vjetra dhe e reja ndërthuren: një formë e feudo-kapitalizmit diskret që stabilizon rendin shoqëror më shumë sesa e hap drejt emancipimit.
Më ka ndodhur disa herë të takoj të rinj shqiptarë të punësuar në NVM që deklaroheshin anëtarë të PLR-së (Partia Liberale-Radikale në Zvicër) pa pasur ndonjë interes të veçantë për politikën. Kur i pyesja pse ishin anëtarësuar, disa më përgjigjeshin se punëdhënësi u kishte këshilluar të anëtarësoheshin “për rrjetin” dhe “për karrierën”. Këto rrëfime të përsëritura tregojnë diçka për një mekanizëm: hyrja në jetën publike përmes besnikërisë ndaj punëdhënësit, e jo nga bindja. Kështu fiton mbrojtje dhe qasje, por humb autonominë dhe zërin tënd. Pikërisht ky lloj saldimi mes kodeve komunitare (besnikëri, “njohje”) dhe tregut politik lokal ushqen oportunizmin si strategji përshtatjeje.
Shembulli i Vetëvendosjes
Gjatë leximit të Ukshin Hotit m’u rikthye edhe përvoja ime me Lëvizjen Vetëvendosje. Që prej 2017-s e tutje, kur filloi të fitonte popullaritet, ndjeva një tension në rritje: shumë njerëz po i bashkoheshin jo për idetë, por nga oportunizmi, si instinkt mbijetese politike. Edhe figura me ndikim në nivel lokal, që më parë rrinin mënjanë, papritmas u rreshtuan me partinë. Gradualisht, projekti fillestar i emancipimit u zbeh në një formë institucionalizimi e normalizimi. Në thelb, rendi “feudal” gjente sërish rrugë për t’u futur brenda. Ky fenomen nuk është i veçantë për Vetëvendosjen: çdo forcë politike popullore, sapo hyn në pushtet, rrezikon të përvetësohet, të normalizohet e të devijohet. Pikërisht për këtë arsye, vigjilenca kritike mbetet e domosdoshme, veçanërisht nga ata që kanë besuar në të.
Kompetencat
Përgjigjja e Ukshin Hotit lidhur me kompetencat nuk më bind plotësisht, ose së paku më ngre pyetje. Megjithatë, ky nocion, qendror në tekst, sipas meje nuk nënkupton një shoqëri të qeverisur nga një elitë teknokratike, por një shkëputje nga logjikat feudale, ku postet e pushtetit ndahen sipas besnikërisë, trashëgimisë apo nënshtrimit. Mbi të gjitha, fjala është për një shoqëri që di ta njohë vlerën reale të individëve, sipas aftësisë së tyre për të kontribuar në jetën e përbashkët. Nuk mendoj se duhet të flasim për “meritë” si etiketë, për dije thjesht akademike, apo për aktivizëm si vulë; më shumë bëhet fjalë për vullnetin për të dalë nga një sistem i riprodhimit shoqëror autoritar, në mënyrë që t’i hapet rruga një përparimi shoqëror dhe kolektiv.
Përfundim
Për këto arsye vendosa ta paraqes këtë tekst të Ukshin Hotit. Ai shfaq një problematikë të pranishme në Kosovën e viteve ’90, që vazhdon në forma hibride a të ndryshme edhe gjetkë, sidomos në diasporë. Situata e ndërlikuar e shqiptarëve në Zvicër hap ende shumë pyetje; shpesh keqkuptohet edhe nga vetë popullsia zvicerane, e cila mund ta shohë si ekzotizëm a veçanti shoqërore, pa e vënë gjithmonë në pikëpyetje ndikimin e këtyre transformimeve mbi shoqërinë në tërësi dhe mbi mekanizmat e saj riprodhues. Nuk dua t’i kufizoj këto procese vetëm te shqiptarët, flas për to sepse e njoh këtë komunitet nga brenda. Por dinamika të afërta, në forma të tjera, i gjejmë edhe te migrimet portugeze, spanjolle, nga jugu i Italisë, magrebinase dhe subsahariane. Ajo që i lidh këto trajektore, në thelb, është e njëjta: fuqia punëtore në lëvizje, migrimi ekonomik për të jetuar. Prandaj, pa moralizim e pa gjykim identitar, dëshira ime është që komunitetet e huaja në Zvicër, shqiptare, magrebinase, subsahariane, portugeze, spanjolle e italiane—të mendojnë së pari veten si një njësi punëtorësh, si punëtore e punëtorë. Pikërisht në këtë nivel mund të lindë një solidaritet klasor që i kapërcen përkatësitë, hap aleanca konkrete (paga, strehim, të drejta, rregullime statusi) dhe, më në fund, e transformon atë që duhet, duke e menduar e praktikuar emancipimin shoqëror e demokratik. Në këtë kuptim e lexoj edhe tekstin e Ukshin Hotit.
Teksti i Ukshin Hotit është i pasur edhe në shumë drejtime të tjera. Por, për mua, ajo që lexoj dhe përjetoj aty lë gjurmë të thella. Analiza ime nuk pretendon të jetë e vërteta. Shpresoj thjesht që ky tekst t’ua pasurojë mendimin lexueseve dhe lexuesve, secilit/sëcilës në mënyrën e vet, sipas përvojës së vet. Prandaj ftoj që të lexohet jo vetëm si dokument historik, por si pikënisje për të menduar ndryshe, dhe me shpresë, të ardhmen tonë të përbashkët.