Fëmijët e Kosovës – l’edoniste – 2016.
“Ekzistojnë tri lloje dhune. E para, nëna e të gjitha të tjerave, është dhuna institucionale, ajo që e legalizon dhe e përjetëson dominimin, shtypjen dhe shfrytëzimin, ajo që i shtyp dhe i bluan miliona njerëz përbrenda mekanizmave të saj të heshtur e të lubrifikuar.
E dyta është dhuna revolucionare, që lind nga vullneti për ta shuar të parën.
E treta është dhuna represive, që ka për qëllim ta shuaj të dytën, duke u bërë ndihmëse dhe bashkëpunëtore e dhunës së parë, asaj që lind të gjitha të tjerat.
Nuk ka hipokrizi më të madhe sesa me e quajt dhunë vetëm të dytën, duke bërë sikur harrojmë të parën që e lind, dhe të tretën që e vret.”
Dom Hélder Câmara
Përkufizime
Në këtë tekst, termet “respekt” dhe “dhunë” përdoren shpesh, prandaj dua me i përkufizu që në fillim sipas mënyrës qysh unë i kuptoj. Këto dy nocione lidhen ngushtë me njëra-tjetrën. Për respektin, unë kuptoj: me marrë parasysh integritetin moral dhe fizik të një personi tjetër. Ndërsa dhuna, sipas meje, është çfarëdo pengese ndaj këtij integriteti moral e fizik.
Dhuna në shkollë
Kur isha fëmijë, shpesh zihesha me shokët e klasës. Sa herë që më ofendonin apo më tallnin, u sulja me grushta. Po, kjo mënyrë për me kërku drejtësi nuk funksiononte, sepse gjithmonë unë isha ai që ndëshkohej, ndërsa shokët e klasës jo. Shkolla m’kishte mësu që nuk guxohet me përdor dhunë fizike për me u mbrojt, por kurrë s’u lodh me ua mësu shokëve të mi që nuk guxojnë me ushtru dhunë ndaj meje. Në të vërtetë, shkolla ma kishte marrë të vetmen armë që më bënte të ndihesha i sigurt, duke më lanë në mëshirën e të tjerëve. M’u desh kohë me m’i mësu rregullat e lojës. Në adoleshencë, fillova edhe unë me i poshtënu e ofendu të tjerët që të fitoj respekt. U ktheva si shokët e mi: ofendues e tallës ndaj atyre që nuk më pëlqenin. Dhe për çudi, kjo punë funksiononte. Kisha nxënë mirë mësimet. Më nuk më ndëshkonte askush, dhe më e rëndësishmja: nuk më konsideronin më si fëmijë të dhunshëm. Kur u rrita, vërtet mendova që e kisha zhdukë dhunën nga vetja, por e kuptova shumë vonë që ishte e njëjta dhunë, vetëm që kishte ndërru formë. Për me u pendu, fillova me e refuzu çdo formë dhune që vinte prej meje. S’po them që u bëra ndonjë Gandi që predikon paqe në çdo hap, as ndonjë guru i zhvillimit personal që thotë: « ndrysho veten, e pastaj botën ». Namasté! Por pikërisht këtu ndodhi ajo që e quaj paradoks: Sa më shumë që mundohem me e refuzu dhunën brenda meje, aq më shumë e shoh kudo rreth meje. Pastaj, sa më shumë që e vërej dhunën rreth meje, aq më tepër kuptoj që ajo është një mjet i përdorur nga ata që janë në pozita dominimi. E kur i shikoj ulëset ku janë ulur rehat ata që dominojnë, konkludoj që dhuna është i vetmi mjet për me përmbysë këtë raport pushteti.
Ndoshta paskam pasë të drejtë me i rrah shokët e klasës. Isha i dhunshëm sepse s’kisha tjetër mënyrë për me fitu respektin. Shkolla s’e kuptoi kurrë këtë gjë.
Dhe besoj që as sot shoqëria nuk e kupton. Temat rreth dhunës më kanë intrigu qysh moti, por ende nuk kam gjetë ndonjë përgjigje përfundimtare. Ky tekst është përpjekja ime me shtru disa reflektime mbi këtë çështje, përmes përvojave të mia, sidomos prej atyre që i kam jetu në Kosovë — një vend i pafund për kërkime dhe reflektime që më ndihmon me e kuptu botën dhe shoqërinë.
Dhuna e babës
Kur prindërit e mi kishin mysafirë në shtëpi, ndonjëherë përfshihesha edhe unë në bisedat e të rriturve. Diku rreth moshës 17-vjeçare – në atë periudhë kur njeriu fillon me mendu me kokën e vet – shpesh ndodhte që t’i kundërshtoja mendimet e babës para mysafirëve, nëse nuk pajtohesha me të. Një natë, kur mysafirët ishin larguar, baba erdhi tek unë për me fol. Ma bëri të qartë që nuk duhet me e kundërshtu përpara të tjerëve: “Nëse më kundërshton, ata mendojnë që nuk më do. Kështu është te shqiptarët!” – më tha. Unë e doja babën shumë dhe nuk e kuptoja pse mysafirët do mendonin ashtu. Nuk i njihja edhe aq mirë shqiptarët, dhe fjalët e tij më dukeshin shumë të sinqerta – s’kisha zgjidhje tjetër veç me e besu. Qysh atëherë, fillova me heshtë sa herë fliste baba në prani të të tjerëve. S’kishte më kundërshtime. U bë rehat në rolin e vet si zoti shtëpisë i gjithdijshëm. E shfrytëzonte momentin për me fol broçkulla, me thënë teori qesharake e me u sjellë sikur po ndante urtësinë e botës. Ishte një festival i vërtetë. Unë ndërkohë, ulur në qoshen time, mezi përmbahesha mos të plasja. Por e kisha kuptu mashtrimin. Që prej asaj nate, s’ndalova kurrë me e kundërshtu para të tjerëve. Ishte akti im i parë i rezistencës: me sfidu autoritetin e babës.
E kush njeh autoritetin e një babë shqiptar, e din që s’është hiç çështje e vogël.
Përpjekja e babës për me më bë me heshtë, është një formë dhune. Duke më bindë me iu nënshtru, ai po jepte shembullin për vëllanë e motrën time. Kjo dhunë i shërbente për me e forcu autoritetin e tij në familje dhe për me i bë mendimet tona me u përshtat me të vetat. Ai e justifikonte këtë me një pretendim: nëse e kundërshtoj, të tjerët mendojnë që s’e dua. Nëse kjo është gënjeshtër, atëherë baba është një manipulues që do me e konsolidu pushtetin e vet absolut mbi ne. Asgjë e re këtu. Por nëse kjo është e vërtetë – dhe unë them që është – atëherë sjellja e tij ka një tjetër kuptim. Raporti im me babën është çështje personale, që s’ka lidhje me mysafirët. Pse duhet ata me gjyku marrëdhënien tonë ? Dikur mendoja që baba e kishte gabim, që shqiptarët nuk do e merrnin ashtu. Por më vonë e kuptova që kishte pasur të drejtë. Me e kundërshtu babën nuk është ndonjë tabu e rrallë te shqiptarët. Por problemi lind kur kjo ndodh para të tjerëve. Sistemi patriarkal shqiptar është i rrënjosur thellë, me një strukturë klanore që vjen prej Kanunit. Ky sistem e kontrollon çdo sjellje që del jashtë modelit tradicional të familjes. Me e kundërshtu babën para të tjerëve, konsiderohet mungesë totale respekti ndaj zotit të shtëpisë. Brenda familjes së ngushtë, baba është vetëm baba (edhe kjo jo gjithmonë). Por kur janë të pranishëm njerëz të tjerë, ai bëhet Zoti i shtëpisë – figura që mishëron rendin klanor familjar shqiptar. Kundërshtimi im nuk ishte shenjë urrejtjeje ndaj babës, por refuzim i autoritetit që ai përpiqej me fitu para të tjerëve – një autoritet që shoqëria patriarkale shqiptare i kishte imponu. Për me qenë “baba i mirë”, një burrë shqiptar duhet me pasë autoritet të hekurt mbi familjen e vet. Shoqëria shqiptare e normalizon këtë. Nëse biri sfidon babën, ai shihet si i paturpshëm. Por në syrin e shoqërisë, faji bie mbi babën – sepse nuk ka qenë i zoti me e nënshtru djalin. Sa më poshtë je në hierarki, aq më vështirë e ke me sfidu autoritetin. Ky është raport dominimi – nga baba mbi familjen, dhe nga shoqëria patriarkale klanore mbi të gjitha familjet shqiptare.
Dhuna e mësuesit
Në nëntor të vitit 2016, tezja ime që jetonte në Francë bashkë me burrin dhe dy fëmijët, u deportu me charter për në Kosovë. Ishte një përjetim traumatik për fëmijët, sidomos për djalin e madh që atëherë ishte vetëm 8 vjeç – ai pa me sytë e vet prindërit duke u futur në furgon me pranga. Ky fëmijë që e kishte ndjekë gjithë shkollimin në Francë, papritmas u gjend në një shkollë në Kosovë, pa ditë as me lexu e as me shkru shqip. Në atë kohë unë kisha vendosë me qëndru një vit në Kosovë. Shkova atje dy javë pas kthimit të tyre dhe i vizitova. E pyeta tezen se si po i shkonte shkolla djalit të madh. Pastaj e pyeta në sa fillon shkolla nesër. Përgjigja e saj më la pa fjalë: “Nuk e di ende,” – më tha, – “po pres me më ardhë SMS-i prej mësuesit.” I hutuar, i thashë : “Qysh bre SMS?” Ajo më shpjegoi që çdo mbrëmje, mësuesi u dërgonte prindërve mesazh për me i tregu në sa orë duhen me ardhë fëmijët të nesërmen në shkollë – sepse vetë mësuesi kishte një punë tjetër me orar të parregullt. Ai e përshtaste orarin e tij mësimor në bazë të angazhimeve tjera.
E gjeta këtë sjellje të mësuesit krejtësisht të papranueshme. Por për prindërit, nuk dukej se ishte ndonjë problem. Ishin gratë ato që i dërgonin fëmijët në shkollë, dhe shumica prej tyre nuk punonin. Kështu që nuk e kishin problem me iu përshtatë orarit të mësuesit. Edhe pse gratë në Kosovë janë përgjegjëse për të gjitha punët e shtëpisë, ato nuk janë të detyruara me pasë ndonjë orar të ngjeshur pune jashtë. Fakti që mund të përshtaten me orarin e mësuesit nuk ua prish shumë rutinën. Kështu, pabarazia gjinore i jep përparësi mësuesit, i cili është pothuajse i sigurt që s’do përballet me kundërshtim. Për më tepër, në Kosovë, mësuesi shihet si një figurë e shenjtë. Është e vështirë me ia vnu në dyshim autoritetin. Ai është një lloj patriarku modern – me një autoritet intelektual që e trashëgon nga sistemi tradicional. Nëse është mësues shkolle, ai sillet sikur zoti shtëpisë: patriark i klasës. Shoqëria tradicionale shqiptare ia ka dhënë të drejtën intelektualëve me u ngjitë në majë të hierarkisë sociale. Për këtë dëshmon edhe struktura e odave shqiptare. Në oda, ku lejohen me u mbledhë vetëm burrat, vendet më të afërta me votrën dhe përballë derës janë për pleqtë më të vjetër të fisit. Sa më i ri të jesh, aq më larg votrës – afër derës. Por me hapjen e Universitetit të Prishtinës në vitin 1969 dhe rritjen e numrit të të shkolluarve, gjërat ndryshuan. Dalëngadalë, njerëzit me shkollë – siç u thonë shqiptarët – filluan të zinin vendin afër votrës.
Dhuna politike
Protesta e 9 janarit 2016 në Prishtinë – l’edoniste.
Siç e përmenda shkurt në pjesën e mëhershme, kam jetu afër një vit në Kosovë, prej fundit të vitit 2015 deri në fund të 2016-s. Gjatë asaj kohe, shumë shpejt u përfshiva në Lëvizjen Vetëvendosje. Viti 2016 ishte jashtëzakonisht i tensionuar politikisht: kishim protesta kundër demarkacionit me Malin e Zi, dhe kundër zajednicës, pra Asociacionit të komunave me shumicë serbe. Shteti, nën qeverisjen e Isa Mustafës dhe Hashim Thaçit, kishte fillu me shfaqë shenja të forta autoritarizmi. Ishte ajo kohë kur akoma hedhej gaz lotsjellës në Parlament – epokë e bukur, them unë. Krejt viti mu përqendru te aktivizmi politik me Vetëvendosjen. Edhe kur isha me kushërinjtë, s’kalonin shumë minuta pa ra fjala te politika. Kur takoja njerëz që ishin kundër Vetëvendosjes, shpesh na quanin rebelë, banditë ose rrugaça. Kjo fjalë – rrugaç – në shqip do me thonë dikush që rri në rrugë. Edhe në frëngjisht, fjala voyou vjen prej fjalës “voie” (rrugë) + “filou” (hajdut), domethënë dikush i rrugës, njeri pa shtëpi, vagabond. Unë në fakt, e kam një simpati të veçantë për fjalën rrugaç. Ma merr mendja që nuk ka asgjë të keqe në të. Sepse aktivizmi ndodh në rrugë dhe në hapësirën publike. E kur Vetëvendosje e zinte rrugën dhe e merrte hapësirën publike, për mua ishte nder që dikush të na quante rrugaça. Çka më pengonte ishte hipokrizia e kundërshtarëve tanë: Na quanin të dhunshëm, të paedukatë, njerëz që e dëmtonin qytetin dhe rregullin. Edhe pse ndonjëherë protestat eskalonin në dhunë, nuk mund ta mohonim krejt. Por përgjigjja ime për ta ishte gjithmonë e njëjtë: Dëmet materiale të protestave nuk janë asgjë në krahasim me dhunën që klasa politike ua bën njerëzve çdo ditë. Mosfunksionimi i institucioneve, sistemi i edukimit i kalbur, mungesa e shëndetësisë për të gjithë – kjo është dhunë.
Por kishte diçka që s’e kuptoja: Pse shqiptarët ishin kaq të ndjeshëm ndaj dhunës? Gjatë qëndrimit tim në Kosovë, pashë dhunë në çdo formë:
– ndaj fëmijëve
– ndaj grave
– ndaj romëve
– ndaj personave LGBTQ+
– ndaj njerëzve me aftësi të kufizuara
Më dukej që shoqëria shqiptare në Kosovë ishte jashtëzakonisht e dhunshme. Por s’mundesha me përdor këtë argument për me u mbrojt. Edhe po të doja me ua thonë: “Krejt jeni të dhunshëm, çka keni kundër dhunës?” – nuk e thosha dot. Unë e mbroja Vetëvendosjen me gjithë shpirtin tim. Por një ditë ndodhi një ngjarje që më hapi sytë krejt ndryshe.
Një ditë isha te një kushëri në fshat. Po pimë çaj dhe si zakonisht, biseda u kthye shumë shpejt te politika. Ky kushëri, pas vdekjes së babës së vet, ishte bërë kryefamiljar. Djali i tij, 6-vjeçar, po luante me lodra, duke bë pak zhurmë. Ne po debatonim rreth partive politike. Ai e mbështeste PDK-në e Hashim Thaçit.
Filloi me më akuzu se Vetëvendosje është e dhunshme. Përsëriste vazhdimisht: “Jeni të dhunshëm, të dhunshëm, të dhunshëm…” Në të njëjtën kohë, disa herë i kishte thanë djalit të vet që të mos bënte zhurmë. Por fëmija nuk ndalej. Kushëriri u ngrit prej vendit, shkoi te djali dhe i ra një shpullë të fortë. Fëmija ra për tokë dhe nisi me qa me të madhe. Unë u tërhoqa nga debati, që ai të qetësohej. Biseda vazhdoi për diçka tjetër, por mendja m’u ngjiti ke fëmija që qante. Aty e kam mendu saktësisht këtë fjali: “Domethënë, Vetëvendosje është problemi i dhunës?!”
Zoti shtëpisë, shkolla dhe shteti
Shqiptarët që e akuzonin Vetëvendosjen për dhunë, në të vërtetë nuk kishin problem me dhunën. Kushëriri im, si zoti shtëpisë, ushtroi dhunë ndaj djalit të vet. Baba im, si zoti shtëpisë, kishte pushtet me më bë me heshtë. Unë nuk pata të drejtë me shpreh një mendim ndryshe. Mësuesi, si zot shkolle, caktonte orarin e vet pa u konsultu me askënd. Problemi s’është dhuna në vetvete, por drejtimi i saj. Një baba mundet me rreh djalin, por djali nuk mundet me rreh babën – as kur e mbron veten. Një zot mundet me e rreh një skllav, por skllavi nuk guxon me ia kthy. Të gjitha pozitat e autoritetit e ndjejnë veten të ligjshme me ushtru dhunë. Edhe me shtetin është njëjtë. Qeveria e Kosovës është autoriteti më i lartë në vend. Hashim Thaçi, si ish-kryeministër dhe president, e përfaqësonte këtë autoritet. Ai është ai që e shpalli pavarësinë e Kosovës në vitin 2008.
Për shumëkënd, ai është baba i shtetit të Kosovës, por edhe komandant i luftës. Me e kundërshtu autoritetin e Hashim Thaçit, është me e kundërshtu çka përfaqëson ai: Babën e kombit, Simbolin e luftës, Shtetin e Kosovës. Qeveria kishte legjitimitet me përdor dhunë ndaj opozitës. Por Vetëvendosje nuk kishte legjitimitet me përdor dhunë ndaj qeverisë. Pra problemi nuk është dhuna. As dhuna që vjen nga lart-poshtë. Problemi është dhuna që vjen nga poshtë-lart.
Para disa muajsh, e zbulova një citat nga Dom Hélder Câmara – ai që e vendosa në krye të këtij teksti. Kur e lexova, m’u kujtua direkt ai momenti me djalin e kushëririt. Ajo që Câmara e quan “dhunë revolucionare”, unë e quaja dhuna prej poshtit. Autoriteti i babës tem, i mësuesit dhe i Hashim Thaçit ushtrohej në nivele të ndryshme, por kishin të njëjtën burim: shoqërinë patriarkale dhe strukturën klanore familjare. Baba më bënte me heshtë, siç qeveria përpiqej me e heshtë Vetëvendosjen, ndërsa tezja ime ishte e heshtur përballë mësuesit. Të tre e kishin mbështetjen e një sistemi që ua jepte këtë fuqi. Kjo heshtje e detyruar ka pasoja të mëdha në shoqërinë shqiptare. A mundemi me e kundërshtu autoritetin e një qeverie, nëse nuk mundemi me e kundërshtu autoritetin e babës? Kjo është një pyetje që flet shumë për demokracinë në Kosovë, për lirinë e mendimit brenda familjes, e për mendimet politike ndryshe. Së fundmi, ish-kryeministri i Kosovës Avdullah Hoti tha: “Të rinjtë, studentët dhe të diplomuarit po krijojnë përçarje në familje duke mos votuar si prindërit dhe gjyshërit e tyre.” Por në të vërtetë, nuk janë të rinjtë ata që po krijojnë përçarje, por është vetë rigiditeti i sistemit patriarkal që nuk e lejon rininë me mendu ndryshe nga prindërit. Nuk të lejon me dalë jashtë kornizës së shoqërisë tradicionale shqiptare.
Jetojmë në një shoqëri – në Kosovë, në Zvicër, po edhe në Francë – ku çdo formë dhune është e ndaluar. Sikur të gjitha dhunat të ishin të njëjta. Sikur çdo dhunë të ishte e barabartë. Gjatë protestave të jelekëve të verdhë në Francë, më revoltonte përbuzja që elita politike dhe mediatike tregonte ndaj protestuesve. Kërkesat e tyre ishin të qarta dhe të arsyeshme. Por gjithçka që diskutohej në publik ishte dhuna dhe dëmtimet materiale. Por kush e njeh dhunën e përditshme, e di që dhuna nuk është zgjedhje, por nevojë. Ajo nuk gjykohet në mënyrë absolute, sepse kur shfaqet, do të thotë që ka qenë tepër vonë, do të thotë që ka shumëçka që është duruar para saj. Dhuna shpërthen pa paralajmërim. E unë, personalisht, preferoj me paralajmëru, por nëse dhuna shpërthen një ditë pranë meje, e di saktësisht kah cilës anë do jem.
“Ka plot militantë të shqetësuar. Sot nuk mundesh më me i marrë peng qetësisht drejtorët. E kjo është një problem.”
— Philippe Poutou